MEMORIES OF DESPUJOLS
(San Andres, Romblon)
Ma. Crozalle Reyes Raymundo
a.k.a. Wee-ween Reyes, 01/07/2012

"Ters himusa ron ang imo mga lambong ha. Inaga mamunot kaw sa akon masaylo ron kaw sa Odiongan. udto kaw Ters maeskwela mayad udto". Imaw ya ako nadumduman nga hambal it akon nanay tong ako hay grade 1 sa San Andres. "Hay paiwan akon Maestra, usuyon ako. Kag owa pati ako it kilala udto. Hambal paman ni Mrs. Booth ako ang first sa 1st grading. Kanugon man to." "Hay maeskwela ka man it mayad sa Odiongan agud ma 1st man kaw guihapon. Pareho man lang to." Hambal ni Mommy

"Inggwa pa gani kami ni Florencio it best darwa." Imaw sa laki ako sa baye. kag amon premyo lapis kag papel nga sang pad o tan-awa," akon guing pakita ang premyo sa akon nanay."Hay ano guid inyo best ngaran haw?" "Guing hambal kaina sa flag ceremony. Guing tawag kami sa plagpol, kami kuno ang best sa cleanliness it CR." Daw ang makadlaw akon nanay, ga hidumhidum, pero siguro proud man imaw dahil intok pa man kami nag best ron heheheh.

"Pero nagdaog man ako it first gani wa kaw kasayod. Kadya lang kaw abi nag-abot." Nagtrabaho ron sa Odiongan akon nanay kato. "Hay diin man ikaw Ters nagdaog?" "Nagkontest it kanta ang grade 1 guing palaban ako ni manang nag first gani ko. Ang imo guing tudlo nga Paper Roses bala Mi, akon premyo panyo kag kendi." Imaw rang akon pagdaog sa kanta sa Despujols ang nagtao sa akon inspirasyon nga antigo gali ako magkanta.

Nadumduman pa nakon tong nagsiak it kahoy si late (late ruman) John Bords Reyes. nag-atubang ako sa ana. "Islog  to basi tamaan kaw" hay tig-a man it bagul sa atubang guid nana nag pungko. "Halin ngani udyan basi abuton kaw." Hay bungol man ko. Sigi ang siak nana malagat lagat sumubra ang pagbagsak it wasay naabot akon kumayagko sa siki aruy mayad lang isot lang ang natapyas.

Dalagan ko sa tanum it akon nanay nga mayabas kag akon nga daan ing ngata ngata habang ga tangis. Hay sakit sakit man kag nahadlok ako dahil gadugo. Si manong nataranta man imaw gani naghambal nga mapapa ko it dahon nga usbod it mayabas. Kag ingtapal nakon kag ging bugkusan nana it tela. dali man magmayad.

May mga puno pa kami it lumboy sa likod kag inggwa it bal-ong. Sus kaabo abo it mga utan. Ang garden ni Mommy inngwa it talong, kamatis, okra, upo, kutapto, may beans pa nga violet nalimtan ang pangalan, abo ragko ragko ang kamote tong guing kali, bukon ya bahay kubo ha klaro d'ya tanda pa nakon.Hugudhugod akon nanay magtanom, si Nang Letty Reyes kung kilala ninyo ang akon tatay si Nong zal Kung tawagon nanda, the late Mr Rizal Reyes. (hay tan-awa kung antigo ron ako magsulat tong Julio, 2011 bag-o imaw nagpanaw owa konta it "late nga nakabutang sa ngaran it akon tatay, hay nalisod man ko madumduman. Sa atubangan it balay kato inggwa pa guid si mommy it bougainvilla nga imo aguihan daw ang gate.

Tong mag an-um nga tuig ako, Nag ayan kami ni Mommy kay Lava anda tawag, may bahol nga tindahan ilam kung diin ron ran sa San Andres.Ugaling tong kami hay nagbakal ang sasakyan pa kato hay kahoy nga trak, ilam kung ano natabo tulog siguro ako . Nabatian lamang nakon ga singgit ang mga tawo kag ako guinakaptan ni Mommy it mayad sa braso. Kag daw ang problemado imaw. "Ano Mi ang problema basi sanda gasinggit?" "Hipos lang kag magdasal kaw, ang isang gulong it trak sa huli nakabitin sa bangin. Kaya  magdasal lang kita." May gasinggit, "ayaw kamo maghulag pungko lang tanan. Ayaw kamo mag panic hay basi mahulog yang aton sasakyan patay kita tanan." Aruy miski isot pa ko karamdam man it kahadlok ag. Ilam indi ron nakon matandaan kung ano kabuhay kami nakatanga ogto. Basta naka pauli man kami. (tan-awa buhi pa ako kadya hehehehe)

Ging baklan nana ko it pulang lambong dahil birthday nakon (Hipos lang ako bay ang ganda sa amon kato kaya siguro paborito, hadak lang) may terno nga pulang sapatos kag medyas kag turban. Abo akon pakiramdam daw ako hay prinsesa.

Mayad mayad tana udyan. Daw imo hali tanan. Pag may nasulang maamin, si Anti kuno, sa unahan si ankol, sa luyo si lolo kag si lola. Aruy sa kaabuon it ginabisahan daw ang maupod ron ang akon dahi. Hay paiwan udyan ang mga leaño, Fabella, ang Gadon, Madeja, udyan man ang talam-isan nga nakaasawa it leaño, puro kuno mga hali, hay ilam kung sin-o pa masinggit nga hali man. Ang amon balay sa atubangan it plaza. Pag di pabayle ogto lang kami sa balay gatan-aw.

Ang sa pihak lang guid hay Simbahan it Katoliko. Tanda pa nakon tatlo nga pari pag udyan sanda sa San Andres ga madjong sanda ni Daddy pag owa it mahimo. Si Padre alba, si Padre Lauron kag ang gwapo nga si Padre Oquindo nga puydi ilaban kay Mat ranillo sa pagwapuhan.Akon pa nabatian ang mga amiga it amon panganay nga gakaradlawan. Ang anda ginasugilanon nga daw ginakitik hay ang gwapo nga si padre Oquindo anda kuno crush. Hay malay man nakon wa ko kaintindi kato it rang crush crush ngaran.

Ang San Andres sadya sadya man kung akon kadya isipon. Despujols ang nakasanayang tawag tong isot pa ko. Hambal hay gingsunod kuno sa ngaran it spanish governor general Eulogio Despujol nga nagbulig magpaguwa sa presuhan sa amon kalolohan nga si Father Rufino Leano, dahil owa man gali it sala. Magulang dya it amon lolo sa tuhod nga si Castor Leano. Si Lolo Rufino hay imaw it organizer kag first priest of Aglipayan Independent Church. History ron ran pabay-e lamang naton.

Isot lang ang San Andres pero tong isot pa ako ga talang ako d'yan pag ogto banda sa baybay sa may simbahan it aglipay daw indi ron ako makauli sa balay.Ang kaisot it San Andres hay daw mahambal lang nimo nga "within your reach" Paghalin sa balay pilang tikang lang sa munsipyo ron o sa plasa, sa iskul. unahan pa gid ang dagat nga namit parigusan kag sa likod may baba nga bukid nga andat akon mga lola. Abo it punong kahoy dati sa bandang baba it bukid. May mangga, may santol, bayabas, star apple, niyog kag ilam kung ano pa to.

Abu man it saging. Pero pagsakyat nakon sa bayabas nahulog ako. Tuna kato ang akon abaga daw bukon pantay. Wa sanda kasayod. Nalimtan man nakon tong high school akon nabatyagan daw bukon gani pantay pero akon guing therapy akon sarili nga guinapantay pantay lang pirmi hanggang nadula. siguro nabalian ako sa kaparas tong sa despujols pa ako.

Gasaka pa kami sa ibabaw banda it bukid sa amon bantay nga halihon pa man. ogto ako nakakita kun paiwan ga himo it uling. gahimo gali it daw bal-ong nga babaw lang kag ugto ginasunog ang bagul. Udyan man ako nakatuon kung paiwan magpanit it niyog nga sinduko ang gamit. Pero sadya ang paggamit it tong nakatindog nga bakal* nga angular ang pinakataas kag ogto guina bagsak ang niyog para mapanitan kag imo lang ikilingkiling ang niyog..."wow, gawakwak ang panit it niyog kag ang husk o bunot, dali lang mapanitan gani. Ilam kung ano ang tawag katong bakal ngato. Siguro matan it lapad sa aton alima.

Tanan ran akon natun-an usyusera bay ako. Udyan man nakon natun an ang pagbulad it iba agod mapreserve kag magamit it buhay. Pero ang mas namit ang pagsakay sa paywa** it niyog kag magpahanlas pababa. hahahaha, very exciting. Miski gakaragasgas anang mga buli, kag hita, kag batiis sigi man guihapon namit bay. Gakarasangit pa gani sa mga bato kag hilamon sigi man guihapon. Ingwa man kami udyan it gina panghugasan nga busay sa medyo ibabaw pa. If i will have a chance, for memories sake, for old time's sake, i want that hill to be mine. So much memories to treasure of my youth.

Akon pa nadumduman ang kawayan nga sobra 'sang metro it haba. Imaw anda ginagamit nga salukan it tubi sa bukid. Guinapas-an sa abaga, sarado ang mga utbong kag inggwa lang it buho sa atubangan bag-o mag utbong para udto ipaagi ang tubi pagsalud. Ang mga buko buko it kawayan sinugsog siguro nanda agud mabuhuan kag magbahol ang butangan. Kag ginapatindog lang to sa kilid it balay. Sa gining nanda ginatipon ang tubi ramig ramig daw ang halin sa refrigirator. Ang mga liwag bagul man it niyog nga kinorte kag kawayan ang kaptanan. udto man nakon unang nakita ang ginatawag naton nga compost pit. Anda basurahan. Lima hanggang pitong tuig pa lang ako sa mga aktibidades nga guing istorya nakon tandaan ko tanan ran kag klaro tanan guid.

Tapos kadya hambalon ni Mommy nga masaylo ako sa Odiongan. Sadya man ang Odiongan kag bahol kaya lang ang akon mga kahampang day Nancy nga Galicia, day Ruby nga Leaño kag si Tagay mayad man kami kato daw mamiss man nakon miskan kaisa lang kami ga kamunot. Akon mga kaklase mamiss ko man siguro sanda. Pero wat mahimo kailangan magsaylo. Pirmi man ako kato udto sa Odiongan. Ang mga tatay kag nanay ni Daddy udto man sa anda gani kami madayon.

Oras ron it paghalin, Goodbye Despujols, goodbye sa mga handumon nga nagtao it kasadya sa akon kabataan. Goodbye sa akon iskul nga nagtao sa akon it kaisipon nga antigo gali man ako. Imaw to ang akon isipon sa pagtuna it akon pag-iskwela sa Odiongan agud indi ako mahadlok sa akon ayanan nga bag-ong buhay. Goodbye Despujols, goodbye...Naglain man akong boot, nagpisngo ko wa't nakasayod......
Babay, babay, babay, babay sa tanan.......

Note:

1. Hambal it taga-Odiongan sursor* gali kuno tong . puydi man kuno    taluman    lang ang kahoy kag ipatindog.

2. Anang **udo man kuno hambal it Odionganon daw baroto ang korte sa    bulak it niyog nabubuol ran. Husto lang sa amon buli tong intok pa kami.